Bunlar ikiye aynlabilir : I) Savaşın Doğuda kazanılması üzerine yapılan Brest-Litovsk (Mart 1918) ve Batum (Haziran 1918) antlaşmalan; 2) Genel Savaşın kaybından sonra Padişah Hükümetince kabul edilen Svres antlaşmasımn (Ağustos 1920) Türklüğü ilgilendiren kısmını ortadan kaldırmak için yapılan Gümrü antlaşması (Aralık 1920), Ardahan ve Artvin'le ilgili Gürcülerle varılan anlaşma (Şubat 1921), Moskova (Mart 1921) ve onun sonucu olarak Kars (Ekim 1921), Ankara (Ukranya ile, Ocak 1922) antlaşmaları, Ankara anlaşması (Fransızlarla, Ekim I92I ) ve sonda Lauzanne antlaşması (Temmuz 1923). Sevres ayral bütün bu antlaşmalar ya birer zaferin veya karşı yan için çok yıpratıcı karşı koymalarm ve dostlarımız veya öyle saydıklaEIMIZla da çok çetin tartışmaların sonucudur. Bu yazılarımızda bu yönleri inceliyecek, bizdeki arşiv ve yayınlanmış olan yabancı belgelerinin ışığı altında ele alacağız. Işe Brest- Litovsk antlaşmasiyle başlıyacağız.

Yukarıda yazıları toplamak gerekirse şunlar denilebilir. İkinci meşrutiyet devri geçirilmesi zaruri bir devirdi. Bir kaç yüzyıldan beri yıkılma yolunda bulunan Osmanlı devletinin yıkılmasını çabuklaştırdı, ancak Türklüğün ileride daha büyük bir canlılıkla kendini göstermesini kolaylaştıracak bazı işler de gördü. işbaşına, ilk günlerden beri fiilen ve sonraları da resmen başlıca kabiliyetleri komitecilik olan kimseler yerine Mustafa Kemal geçirilmiş ve hiç olmazsa aralarında sıkı bir dayanışma olan komiteci ruhlu kimseler onu dinlemiş olsalardı —kendisinin de çok kere dediği gibi— Osmanlı devleti dağılmayabilirdi ve bazı bölgelere yersel muhtariyetler vererek yine toplu olarak yaşıyabilirdi. Temmuz 1958