Moğol devleti, Çin tarihinde pek çok farklı ulusu tek devlet çatısı altında toplayan, bugünkü Çin sınırlarının şekillenmesine ön ayak olan büyük bir devlettir. Bozkırda ortaya çıkıp yüzlerce yıllık yerleşik kültüre sahip ülkelere hükmetmek kolay değildi. Bu yüzden devletin kuruluşundan itibaren etkili devlet politikası oluşturulmuş, devlet yönetiminde ve toplumun kültürel açıdan güçlenmesinde birtakım tedbirler uygulanmıştır. Bu süreç içerisinde Uygurlar her alanda çok çalışmış, büyük hizmetler göstermiştir. Yapılan katkılar Moğollar için bir yazı icat etmeyle başlayıp Moğol devletinin üst tabaka zümresine okuma-yazma öğretme, devlet yönetiminde bilgi kaynağını oluşturma, devletin gelişmesinde gerekli olan eserleri tercüme etme ve en önemlisi kalıcı kültürel miras üretmeye kadar gitmiştir. Bu yazıda, Moğol dönemindeki çeviri kurumları ve faaliyetleri ile Uygurca, Çince, Tibetçe, Sanskritçe ve diğer dillerden Moğolcaya eserler çeviren Uygur mütercimler üzerinde durulacaktır.

Türklerin Çinlilerle olan tarihî, siyasi, iktisadî ve kültürel ilişkileri çok eskileredayanır. Bu ilişki Hun döneminden başlayarak Göktürk ve Uygur dönemi boyuncadevam etmiştir. Uygurlar 9. yüzyılın ortalarında eski yurtları olan Doğu Türkistantopraklarına gelip yerleştikten sonra, özellikle Çinliler 19. yüzyılda bu bölgeyi işgalettikten sonra da sürdürülen bu ilişkilerin her iki milletin diline ve edebiyatına yansımışolması gayet doğaldır. Bugün Çincede yüzlerce Türkçe alıntı olduğu gibi Türkçede de,özellikle Uygur Türkçesinde çok sayıda Çince alıntı söz konusudur. Bugün UygurTürkçesi sözvarlığının önemli bir parçası hâli ne gelmiş olan bu alıntılar UygurTürkçesinin konuşma dilinde, edebî eserlerinde, özellikle sözlü edebiyat eserlerindesık sık karşımıza çıkmaktadır. Uygur atasözleri ve deyimlerinde kullanılan Çince alıntılar buna örnektir.

Mirsultan Osmanof'un sunuş sözü "Béğişlima" ile başlayan Uygur Dili Kültürü Araştırması adlı bu kitab aslında yazarın 10 yılı aşkın süredir "Milli Til-Yéziq//Milli Dil ve Yazı", "Ğerbiy Diyar Tetqiqati//Batı Yurt Araştırması", "Şinciang Ünivérsitéti İlmiy Jurnili// Şinciang Üniversitesi İlmi Dergisi", "Til ve Tecime//Dil ve Tercüme" gibi dergilerde yayınlanan 20'den fazla makalesinden seçilerek derlenmiş bir çalışmadır. Eser konu bakımından (yazarın belirttiğine göre) Çağdaş Uygurca, Kültür dil bilimi, Cemiyet dil bilimi ve Yakın zaman Eski Uygur dili (Çağatayca) gibi alanlarla ilgilidir

Uygur harfli belgelerin araştırılma tarihi, Fransız araştırıcı Amiot'un incelemesi ile başlar. Bu neşrin öncüğünde Wilhelm Radloff, 1898-1928 yılları arasında Uygur harfli belgelerin sistemli incelenmesi ve araştırılması görevini devam ettirmiştir. Bu yazıda onun eseri üzerinde durulmuştur.

1955 yılında Moğol arkeoloğu Ts. Dorjisuren Kızıl Kum (Ulaan Gom)'un Kuzey-Batısında Kara-su mevkiinde 50 km kadar uzakta Uygur harfli bir mezar taşı yazıtı buldu. Yazıt kahverengi bir taşa Uygur harfleriyle yazılmıştır.

British Museum'da muhafaza edilen Or. 8193'de kayıtlı elyazma mecmua, hem şiir hem nesir parçaları ihtiva etmektedir. Eser Uygur harfleriyle yazılmış olup, birçok resimle süslenmiştir. Mecmuanın tertip edildiği yer: İran'ın Yezd şehri, tertip tarihi: Hicrî Recep Şa'bân 835 (Miladî 1432), kopya eden ve tertipleyen: Mansur Bahşi'dir.

1959 yılının dördüncü ayında Çin'in Doğu Türkistan Uygur Otonom Bölgesindeki Hamı-Komul Nahiyesinin "Tien-şan" Halk Komününün Temirti denilen mahallinde, çiftçiler, "Tien-şan" dağının kuzey yamacındaki eski bir harabenin civarını kazdıkları sırada, ağzı kerpiç ile örülmüş bir çukur, çukur içerisinde de Uygur harfleri ile yazılmış el yazması 304 varak - 608 sahife bulurlar.

20. yüzyılın ilk on beş yılında (1902 ile 1913 yılları arası) Orta Asya'da yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda, Uygur dili ile yazılmış birçok metin bulunmuştur. Bu metinlerden hacim, muhteva ve kelime hazinesi bakımından, diğer metinlerden önde gelenler arasında Maitrisimit Nom Bitig, Altun Yaruk, Hsüang-Tsang'ın Seyahat-nâmesi Abidarim Koşavardi Şastr adlı eserler zikredilebilir.

Her halkın tarihini araştırmak isteyenler için öz yazıtları en tercihli kaynaklardır. Bu yüzden de, runik yazıtlar, Türk halklarının eski veya en eski tarihi hakkında bugüne kadar en önemli metinler olarak kalmıştır. Fakat Çinler tarafından tarif edilmiş olan barbarlar arasında temayüz eden Uygurlar için durum nasıl? Runik yazı, bozkırdaki Uygurlar tarafından da kullanılmıştı.

Türk dilinin ve edebiyatının bugün için en eski yazılı belgeleri sayılan Köktürk metinleri ve bunlarla ilişkili olarak Uygur yazı dili üzerinde yıllardan beri, anlambilim ve leksikoloji açısından yaptığımız araştırmalarda Türk yazı dilinin yaşı üzerinde birtakım sonuçlara varmış, çeşitli yazılarımızda bu dilin VIII. yüzyıldan çok daha öncesine, belki iki-üç bin yıl daha gerilere götürülebileceğini gösteren gözlemlerimizi belirtmiştik. Son aylar içinde, bu yoldaki incelememizi derinleştirerek yeni örnekler elde etmiş, daha önce bulduğumuz bazı anlambilim ölçütlerini sağlamlaştırmaya, bunları yeni terimlerle formülleştirmeye çalışmış bulunuyoruz.