2 sonuç bulundu
Uygulanan Filtreler
  • Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi
  • Lexicography
Yayınlayan Kurumlar
Yayın Yılı
Anahtar Kelimeler

Başkurtçanın Sözlükleri

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi · 2020, Sayı 50 · Sayfa: 347-372 · DOI: 10.24155/tdk.2020.152
Sözlükler, bir dilin söz varlığını başka bir zamana taşıyan temel kaynaklardır. Yazılış amaçlarına göre çeşitlenirler. İlk olarak halklarla ilişki kurma, onları tanıma ve tanıtma maksatları ile yazılmışlardır. Bu temel amaç korunurken zaman içerisinde halkları ve konuştukları dili tahlil etmeye doğru bir yöneliş gösterirler. Kültürün derli toplu tahlilini de sözlükler üzerinden yapmak mümkün olurken sözlükler de kültürün müzeleri hâline gelirler. Elbette Dîvânu Lugâti't-Türk ve sonraki yüzyıllarda yazılmış abidevi sözlükleri hariç tutarak sözlükçülük ilkelerinin ve uygulamalarının arttığı 19. yy. ve sonrası Türk sözlükçülüğü için önemli bir tarih olmuştur. Edebî dil olma imkânını geç dönemde yakalamış olan, bir başka deyişle lehçeleşme sürecine giren kimi Türk topluluklarının söz varlığını içeren sözlükler, özellikle 19. yüzyılda kendilerini gösterirler. Bu çalışmada da 19. yy. ve sonrasında Başkurt söz unsurlarının belli oranda tespit edildiği sözlükler, bunların içeriği ve niteliği hakkında bilgiler verilmiştir. Sözlükler, türlerine göre yedi başlık altında sınıflandırılmıştır. Bilinen ancak ulaşılamayan sözlüklerin künyeleri ise ilgili başlık altında sunulmuştur. 19. yy.da yazılan sözlükler çoğunlukla iki dilli sözlüklerdir. 20. yy.dan itibaren Başkurtçanın edebî dil olarak tesisi sonucunda açıklamalı sözlükler ve yazım sözlükleri yayınlanır. Yazı dilinin tesisi gerçekleştikten sonra dil bilimsel sözlüklerin yayınlandığı görülür. Terim sözlükleri ise yazı dili sürecinin ardından önce temel bilimlerde daha sonra ise diğer bilim veya sanat alanlarında oldukça yoğundur. İsimler sözlüğü gibi millî dünyanın daha belirgin yansıdığı sözlükler, Sovyet sonrasında daha sık görülür.

ÇUVAŞ TÜRKÇESİNİN SÖZLÜKLERİ

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi · 2019, Sayı 47 · Sayfa: 35-76
Çuvaşçaya ait ilk kayıtlar onların yaşadıkları bölgeye Rusların gelişi ile ortaya çıkmıştır. Farklı amaçlarla yapılan ilk kayıtlar arasında sözlükçülüğün de ilk adımları olarak değerlendirilen listeler yer almaktadır. Bu eserler farklı çalışmalar çerçevesinde zaman zaman da mesleği dilcilik olmayanlar tarafından hazırlanmıştır. Bu ilk dönem eserlerinden sonra özellikle Rusya'daki misyonerlik çalışmalarına paralel bir şekilde dil, tercüme çalışmaları yanında sözlükler de ortaya çıkmaya başlamıştır. Misyonerlik çalışmaları çerçevesinde dinî alandaki çalışmaların daha verimli olması için yapılan gramer ve sözlük çalışmaları Çuvaşça araştırmaları tarihi için çok önemlidir. Özellikle Rusya'da konuyla ilgili akademik kurumların da faaliyete geçmesiyle ciddi bir sözlükçülük geleneğinin ortaya çıktığı görülmektedir. Bu gelişme Çuvaş sözlükçülüğüne de yansımıştır. Kelime listeleri şeklinde başlayan misyonerlik çalışmaları çerçevesinde devam eden ve akademik kurumsallaşma ile zenginleşen çalışmalarda zengin bir sözlük külliyatı ortaya çıkmıştır. Makalede başlangıcından günümüze kadar geçen süre içerisinde yayımlanan sözlükler Rusya ve "Rusya dışında yayımlananlar olarak biçiminde sınıflandırılarak işlenmiştir. Rusya'da yapılan çalışmalar kronolojik bir düzen içerisinde verilmiştir. Çarlık Rusyası, Sovyet Rusyası ve Sovyet Rusya sonrası federasyon döneminde sözlük çalışmaları şeklinde dönemlere ayrılmıştır. Önemli görülen sözlükler genel hatlarıyla tanıtılmıştır. Tespit edilen bütün sözlükler tasnif edilerek tam künyeleriyle birlikte verilmiştir. Sözlüklerin tasnifinde Doğan Aksan'ın sınıflandırması esas alınmış eserlerin tam künyeleri bu sınıflandırmada yer almıştır. Sözlük yayınlarının büyük bir bölümü doğal olarak Çuvaşların yaşadığı Rusya'dadır. Çarlık, Sovyet ve Sovyet sonrası dönemde çok sayıda sözlük yayımlanmıştır. Bu sözlükler arasında Rusçadan Çuvaşçaya veya Çuvaşçadan Rusçaya olanlar ağırlıktadır. Özellikle farklı alanlara ait çok sayıda terimler sözlüğü yayımlanmıştır. Bunun dışında Finlandiya, Almanya, Türkiye gibi bazı ülkelerde de Çuvaşça sözlükler yayımlanmıştır. Rusya dışında yayımlanan Çuvaşça sözlüklerin sayısı çok fazla değildir.