Gence Hanlığı ve Cevad Han, 19. yüzyıl başlarını anlatan pek çok edebî eserin konusu olmuştur. Bu bakımdan Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu'nun Gence Hanlığı hakkında yazdığı şiirleri dikkat çekmektedir. Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu; şimdiye kadar hakkında ne Azerbaycan'da ne de Türkiye'de ayrıca bir çalışma yapılmayan ve eserleri incelenmeyen 18-19. yüzyıl şairidir. Gürcü çarı tarafından hain ilan edilip gözlerine mil sürülmüştür. Şairin günümüze dört şiiri ulaşmıştır. Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde öncelikle Gence Hanlığının işgali hakkında bilgiler, daha sonra Gence Hanlığının işgaline dair 19. yüzyılda yazılan şiirler ele alınmıştır. İkinci bölüm, üç alt başlık altında incelenmektedir. Bu bölümde Dilbazoğulları nesli, şairin hayatı ve Mirvardi Dilbazi'nin Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu karakterini yarattığı "Kör Şair" manzumesi üzerinde durulmuştur. Son bölümde ise şairin günümüze ulaşan dört şiiri incelenmiştir. Otuz dokuz beşlikten oluşan "Bir rivayet söyle, ey dil, çark-ı kecreftarden" başlıklı şiir; Gence Hanlığı'nın direnişini, savaş sürecindeki birçok detayı tasvir ettiği için tarihî olaylarla karşılaştırılarak daha ayrıntılı şekilde incelenmiştir. Tarihî kaynaklar olarak daha çok 19. yüzyıla ait Rus arşiv belgelerine başvurulmuştur. Çalışmanın amacı; 19. yüzyıl Azerbaycan edebiyatında istiklal konusuna dikkat çekmek, ister kişiliği isterse de eserleriyle tanınmayı hak eden Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu hakkında bilgi vermek, şairin Gence Hanlığı'nın direnişi ve Cevad Han hakkında yazdığı eserleri inceleyerek edebiyat tarihine kazandırmaktır.

Çarlık Rusya'nın Kazak, Hive, Hokand hanlıkları ve Buhara Emirliği'ni işgal etmesi yaklaşık iki asır sürdü. Bu süreçte halkların bir kısmı iktisadî, siyasî çıkar ilişkilerini gözeterek Rusya tabiiyetine girmeyi gönüllü olarak kabul ederken, büyük bir kısmı da Rusların Türk memleketleri üzerine giriştiği istila hareketine karşı istiklal mücadelesi verdi. Orta Cüz Kazakları, Buhara Emirliği, Hokand ve Hive hanlıkları düzenlenen askerî harekâtlar sonunda Rus üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. Kazak ordalarına ve Türkistan hanlıklarına düzenlenen bu harekâtlara karşı koyanlar arasında bireysel olarak dikkat çekenler oldu. Kazakların liderliğine soyunan Sultan Kenesarı Kasımoğlu bunların en önemlisiydi. Kazakların bir araya gelmesini ve teşkilatlanmasını sağlayan Kenesarı, günümüzde de anlatılagelen bir direniş örneği gösterdi. Kenesarı'nın bu azmi Kazakların tümüne tezahür etmediği için onun ölümüyle bu direniş sonuçsuz kaldı. Ancak oğullarından biri olan Sadık Töre, babasının Kazak topraklarındaki direnişini bu defa Türkistan hanlıklarının işgali sürecinde sergiledi. Bu çalışmada Sadık Töre'nin kardeşi Ahmet Kenesarı'nın bizzat ondan dinleyerek kaleme aldığı kayıtlardan yararlanılarak Türkistan'ın işgali sürecinde, soylu bir aileye mensup bir Kazak gencinin ayrım yapmaksızın Türkistan topraklarında işgale karşı gösterdiği mücadele anlatılacak ve farklı Türk hanlıklarının sürekli olarak Sadık Töre ile iş birliğinde bulunmasının nedenleri üzerinde durulacaktır. Çalışma, Sadık Töre'nin Ruslara teslim olması ve ölümüyle nihayet bulacaktır.

Güney Kazakistan'ın işgali, 1867'de Çarlık Rusyasının Türkistan Genel Valiliğini kurması ile tamamlanmıştır. Güney Kazakistan, merkezi Taşkent şehri olan yeni "Rus vilayeti"ne Sırderya ve Yedisu illeri olarak dahil edildi. Yeni iller Kazakistan'ın diğer bölgelerine göre önecellikle Kazakların yoğun yaşadığı bir sahadır. İkinci olarak, Müslümanlık ve milli şuur son derece güçlüdür. Üçüncü olarak, Rusya'nın bölgeyi işgal politikasına karşı güçlü bir direniş gösterdi. Bütün bunlara ek olarak bölgedeki göçebe Türk kabilelerinin denetimi son derece zordu. Bölgeyi Rusya'nın ayrılmaz bir parçası haline getiren Çarlık yönetimi bunu gerçekleştirmek için eğitimi en önemli araç olarak kullandı. Bu çalışma Çarlık yönetiminin bölgeyi Ruslaştırma aracı olarak eğitim politikasını nasıl yürüttüğünü incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada Rus okullarının eğitim programları, yeni kurulan Rus okullarında görev yapacak öğretmenlerin yetiştirilmeleri; yeni yönetimin Müslüman eğitim kurumlarına yönelik siyaseti, Rus-Tuzem (Yerli) okullarında, yerli kız çocukları arasından Rus okulları için öğretmen yetiştirme okullarının ders programları, misyonerlik faaliyetlerinin gelişmesi meseleleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Veriler, Özbekistan ve Kazakistan Cumhuriyetlerinin Merkezi devlet arşivlerinde yürütülen çalışmalar sonucunda elde edilmiştir. Araştırma, Çarlık Rusyası'nın bölgedeki Ruslaştırma siyasetinde, özellikle, Rus-Tuzem okullarını temel kurumları olarak gördüğünü, mektep ve medreselere karşı alternatif olarak bu okulların sayısı arttırdığını ortaya koymaktadır. Bu okulların ders programlarında ve müfredatlarında Rusça'nın ön plana çıkarıldığı ve görevlendirmelerde Rusça bilenlerin ön plana çıkarıldığı tipik sömürgeci siyasetin uygulandığı tespit edilmiştir.