1959 yılının dördüncü ayında Çin'in Doğu Türkistan Uygur Otonom Bölgesindeki Hamı-Komul Nahiyesinin "Tien-şan" Halk Komününün Temirti denilen mahallinde, çiftçiler, "Tien-şan" dağının kuzey yamacındaki eski bir harabenin civarını kazdıkları sırada, ağzı kerpiç ile örülmüş bir çukur, çukur içerisinde de Uygur harfleri ile yazılmış el yazması 304 varak - 608 sahife bulurlar.

20. yüzyılın ilk on beş yılında (1902 ile 1913 yılları arası) Orta Asya'da yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda, Uygur dili ile yazılmış birçok metin bulunmuştur. Bu metinlerden hacim, muhteva ve kelime hazinesi bakımından, diğer metinlerden önde gelenler arasında Maitrisimit Nom Bitig, Altun Yaruk, Hsüang-Tsang'ın Seyahat-nâmesi Abidarim Koşavardi Şastr adlı eserler zikredilebilir.

Her halkın tarihini araştırmak isteyenler için öz yazıtları en tercihli kaynaklardır. Bu yüzden de, runik yazıtlar, Türk halklarının eski veya en eski tarihi hakkında bugüne kadar en önemli metinler olarak kalmıştır. Fakat Çinler tarafından tarif edilmiş olan barbarlar arasında temayüz eden Uygurlar için durum nasıl? Runik yazı, bozkırdaki Uygurlar tarafından da kullanılmıştı.

Son yıllarda Moğolistan'da "runik" harfli irili-ufaklı birçok Türkçe kitabe bulunmuştur. Bunların en önemlilerinden biri Taryat veya Terhin kitabesidir. Dört parça halinde ele geçen bu kitabenin ilk parçası Moğol arkeologu Ts. Dorjsuren tarafından Moğol Halk Cumhuriyeti'nin Arkhangay (Kuzey Hangay) aymağımn Taryat bölgesinde, Hangay dağlarının kuzey-batı kısmında, Terhin ırmağı vadisinde toprağa çakılı olarak bulunmuştur. Mongolist Kh. Lubsanbaldan ile M. Şinekhüti'den ve Türkolog B. Bazilkhan ile S. G. Klyaştornıydan oluşan karma Moğol-Sovyet bilimsel heyeti 1969 yılında kitabe parçasını n bulunduğu yerde kazılar yapmış ve kitabeye kaide vazifesini gördüğü anlaşılan bir taş kaplumbağa heykelini meydana çıkarmıştır. Nihayet, 1970 yılında aynı yerde kazılara devam eden iki arkeolog, N. Ser-Odjav ve V. V. Volkov, toprak altından kitabenin diğer iki parçasını da çıkarmışlar ve böylece görevi tamamlamışlardır. Üç parça halindeki kitabe ile taş kaplumbağa heykeli Moğol Halk Cumhuriyeti'nin başkenti Ulan-Bator'a nakledilmiş ve Bilimler Akademisine bağlı Tarih Enstitüsü'ne konulmuştur.

Türk dilinin ve edebiyatının bugün için en eski yazılı belgeleri sayılan Köktürk metinleri ve bunlarla ilişkili olarak Uygur yazı dili üzerinde yıllardan beri, anlambilim ve leksikoloji açısından yaptığımız araştırmalarda Türk yazı dilinin yaşı üzerinde birtakım sonuçlara varmış, çeşitli yazılarımızda bu dilin VIII. yüzyıldan çok daha öncesine, belki iki-üç bin yıl daha gerilere götürülebileceğini gösteren gözlemlerimizi belirtmiştik. Son aylar içinde, bu yoldaki incelememizi derinleştirerek yeni örnekler elde etmiş, daha önce bulduğumuz bazı anlambilim ölçütlerini sağlamlaştırmaya, bunları yeni terimlerle formülleştirmeye çalışmış bulunuyoruz.