XIX. Yy. İle XX.yy.'ın ilk yarısında Türkologlar bir taraftan Türk şive ve lehçeleri hakkında bilgi topladılar, bir taraftan da topladıkları bilgi ve malzemeyi tasnif ve tarif etmekle meşgul oldular. Türkologların bu sıralarda kullandıkları gramer terimleri sistemi ve Türkçeye bakış açıları Hint-Avrupa dil bili ile Rus dilbiliminden kaynaklanıyordu.

Ali Paşa'nın hayatı ve mektupların özelliklerine dair bilgi içeren bir önsözden sonra (VII-XVI), 209 Macarca mektup aynen neşrediliyor (1-263), kısa bir lugatçada (265-268) metinlerde geçen başlıca Türkçe terimlerin İngilizce tercümeleri veriliyor, (269-270)'de bibliyografya yer alıyor, (271-277)'de mektuplarda kullanılan şahsa adları sıralanıyor ve (279-295)'de coğrafi isimlerin cetveli var.

Bütün dillerde olduğu gibi Türkçede de dil elemanları iki temel sınıfta toplanır; 1. Geleneksel dil bilgisinin kök, köken, gövde, kelime grubu, cümle gibi adlar verdiği elemanları içeren Anlam Elemanları Sınıfı. 2. Yine geleneksel dil bilgisinin, yapım eki, çekim eki, …

Türk dilinin, VI.-XI. Yüzyılları arasındaki devresi, çeşitli etkenlere bağlı bazı ses ve şekil bilgisi özellikleri ve kelime kadrosundaki ayrılıklara rağmen, dil yapısı ve tarihi gelişme şartları bakımından genel olarak birbirinin devamından ibaret tek bir kol halinde yol aldığı devredir.

Türkçede kullanılan sayıları ilk olarak Göktürk karakterli metinlerimizde görüyoruz. Eski Türkçe devresinde sayılar için şu özellikleri verebiliriz…

Bulgaristan'daki 500 yıllık Osmanlı egemenliği ve Türk varlığı, Bulgarcaya Türkçeden ve Türklerden çok sayıda kelimenin geçmesine yol açmış, Bulgar dilini zenginleştirmiştir. Aradan 113 yıl geçmesine rağmen Türkçeden ve Türklerden geçen sözcüklerin birçoğu Bulgarcada varlıklarını korumuştur. Bu belirlemeden hareketle bu tür kelimelerin sayısını saptamak amacıyla Bulgar Bilimleri Akademisi'ne bağlı Bulgar Dili Enstitüsü tarafından 1982'de Sofya'da yayınlanan "Bulgar Dilindeki Yabancı Kelimeler Sözlüğü" (Reçnik na Çujdite Dumi v Bılgarskiya Ezik) ve Sofya'da Bilim ve Kültür Yayınlarından "Bularca Sözlük"ün (Bılgarski Tılkoven Reçnik) üçüncü baskısı taranmış, 2557 sözcük saptanmış ve bu derlemede alfabetik olarak yer almıştır. Bu derlememizdeki kelimelerin çoğunluğunu Türkçe sözcükler teşkil etmektedir. Bunlar arasında bir kısım bugünkü Türkçede kullanılmamaktadır. Diğer yandan derlememizde yer alan başta Arapça ve Farsça olmak üzere diğer yabancı dillerdeki sözcüklerin Türkler aracılığıyla Bulgarcaya intikal ettiği anlaşılmaktadır. "Bulgarcaya Türkçeden ve Türklerden geçen sözcükler" başlığını taşıyan bu derlememiz, Bulgaristan'daki Türk varlığı üzerinde yapılacak araştırmalarda yararlanılmak üzere hazırlanmıştır.

1947-48 akademik yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümünde bir öğrenci iken, elime Sturtevant'ın A Hittite Glossary ve Supplement to A Hittite Glossary'sinin Münire B. Çelebi tarafından yapılan Türkçe tercümesi Eti Dili Sözlüğü (TDK Yayını) geçti. O sıralarda R. Rahmeti Arat'tan Eski Türkçe dersleri almakta idim.

Eski Türk anıtlarının dili ananevî olarak konuşma veya halk dili, başka tabirle diyalekt veya lehçe sanılmaktadır. Öyle ki, Runik ve eski Uygur anıtlarının dili çeşitli diyalekt, hatta ağızlara bölünmekte ve onlar ana dillerinin, yahut ana dil gruplarının başlangıcı gibi görülmektedir.

Türkoloji araştırmalarında Moğolca ve Mongolistiğin faydalı ve gerekli olup olmayacağı meselesi, Türkologlar arasında sık sık tartışma konusu olagelmiştir. Ben bu meseleyi birkaç defa merhum hocamız Reşid Rahmeti Arat'a da açmış, fakat bunun için zaman ayırarak uzun boylu konuşamadığımızdan, iş çözülemeden kalmıştı.

Bilindiği gibi genel olarak Türkçenin, üzerinde en az durulan, en az incelenen yönlerinden biri, anlam yönüdür. Gerek tek tek sözcükleri, gerekse çeşitli anlatım biçimleri anlam açısından ele alınacak, cümle semantiği yeterince incelenecek olursa bugüne kadar aydınlanmamış birçok gerçeğin gün ışığına çıktığı görülecek, dilin gücünün ne denli yüksek olduğu bir kez daha ortaya çıkacaktır.