II. Gök-Türk Devleti'nin sonu yani Bilge Kagan'ın ölümünden yıkılışına kadar olan devre müstakil bir çalışma olarak ele alınmadığı gibi çeşitli araştırmalarda sadece bir kaç cümle ile değerlendirilmiştir. Bunun sebebi hiç şüphesiz yaklaşık on yıllık zaman dilimini ihtiva eden 734-744 yılları arası ile ilgili kaynakların az bilgi vermesidir. Bilindiği gibi, Orhun Abidelerindeki bilgiler Bilge Kagan'ın ölümüyle kesilmektedir. Diğer taraftan, her zaman Gök-Türk tarihi hakkında zengin malzeme taşıdığını söylediğimiz Çin kaynakları da artık yetersizleşmektedir. Sadece CTS 194A ve HTS 215B'nin yanında Wang Chung-ssu adlı bir kumandanın biyografisinde bir sayfayı geçmeyen bilgiler vardır. İmparator kayıtlarında da (Pen-chi) bir kaç cümle bulunmaktadır.

Göktürk harflerinin çözülmesinin üzerinden bir yüz yıl geçti. Bu zaman zarfında irili ufaklı daha pek çok yazıt bulundu. Vilhelm Thomsen'den bu yana özellikle Köl Tigin, Bilge Kağan ve Bilge Tonyukuk yazıtlarındaki çeşitli ibarelerin okunuşu ve yorumu üzerinde yeni yeni tartışmalar açıldı.

Köl Tigin bengü taşının Güney yüzündeki bu ilk satırlar beni hep düşündürmüştür. Bu satırlar insanın gözleri önüne adeta canlı bir tablo sermektedir. Muhteşem tahtına oturmuş Türk Bilge Kağan çevresindekilere hitap etmektedir. Tabloda Köktürk kağanlığının hiyerarşik düzenini görmek de mümkündür. Bilge Kağan yüzünü doğuya dönmüştür.

1989 yılı, Altaistik ve özellikle Türkoloji açısından çok özel bir yıldır. Bilindiği gibi bundan 100 yıl önce N.Jadrintsev Orhon Irmağı'nın eski mecrasında Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtları'nı bulmuştur.

Gök (Kök)-Türkler, bilindiği üzere, Türk milletine ad veren bir Türk zümresi olarak tarihimizde şerefli bir mevkie sahiptir. Kendilerine ve devletlerine Türk ( = güç-lü, kuvvet-li) diyen bu kütle milâddan önceki yüzyıllardan beri Asya'nın hâkimleri Hunlar soyundan olup, başbuğ Bumın'ın 552 senesinde Ötüken yaylasında (Baykal gölü'nün güneybatısında: 47. enlem, 101. boylam. Orhun ırmağının kaynak bölgesi) tahta çıkması ile, yukarı Çin sınırlarından Karadenize kadar uzanan sahada büyük bir hakanlık kurmuşlardı. Bu geniş sahada devlet doğu ve batı olmak üzere ikili teşkilat halinde idi.